فرق جبر و معیّت، جبر محمود نه جبر مذموم

اقسام نفس از امّاره و مطمئنّه و لوّامه و مُسَوِّله،

معیّت: حالت چیزى که همراه دیگرى باشد، همراه بودن حق با اشیا در جمیع مراتب و احوال به اعتبار آن که قوام آنها بدوست و بدون او نتوانند بود،

نفس اماره: فرمان روا، فرمان ده، مقصود نفس اماره است، مطابق تفسیر غزالى در احیاء العلوم: نفسى که به طبیعت بدنى مى‏گراید و بطلب لذات و شهوات حسى بر مى‏انگیزد و دل را به گرایشات ماده مى‏کشاند و آشیانه‏ى زشتیها و اخلاق نکوهیده است. نفسى که توبه کند و ز آن پس توبه را بشکند بى‏آن که بفکر توبه افتد و یا بر شکستن توبه افسوس خورد و سر گرم لذات و شهوات باشد. مقابل:

نفس مطمئنه : نفسى که فروغ دل پذیرد و از صفات بد جدا افتد و به اخلاق پسندیده متخلق شود، مطابق تعریف غزالى : نفسى که توبه کند و تا پایان عمر بر توبه‏ى خود ثبات ورزد و اندیشه‏ى گناه بر دل نگذارند و خطاهاى گذشته را تدارک کند. در مقابل: نفس لوامه، در تعبیر غزالى نفسى که به اندازه‏ى بیدارى از غفلت بنور دل روشن شود و هر گاه بحکم سرشت ظلمانى گناهى از وى سر زند خویش را ملامت کردن گیرد و وارد میدان توبه شود، نفسى توبه کار که در طاعت مهم و ترک گناهان بزرگ، استقامت ورزد و لیکن از ارتکاب تقصیرى بى‏آن که عامد باشد مصون نماند و چون مرتکب گناهى شود پشیمانى آغاز کند و خویش را در ملامت گیرد و عزم جزم کند که دیگر بار، با سر گناه نشود. در مقابل: نفس مُسَوِّلِه، نفسى که بر توبه ثابت قدم باشد ولى در بعضى موارد، شهوت بر وى چیره گردد و بر عمل بد گمارد و او همواره خواستار آن باشد که بر شهوت غالب آید و توبه کند اما عمل توبه را بتاخیر اندازد و امروز و فردا کند.[1]

خودکامه: کسى که بمیل و هواى خود کار کند و گوش بمشورت ندهد، خود سر، مستبد.

لاش:مخفف «لا شى‏ء» یعنی بی ارزش.یا به زبان مرغزى یعنی غارت

 ( 1475) اینکه گفتم جبر نیست بلکه معیت با حق است بلى این ابر نیست بلکه تجلى ماه است. ( 1476) اگر این را جبر بخوانیم جبرى که سایرین و عامه مى‏گویند نیست و جبرى که نفس اماره و نفس خود خواه بوجود آورده‏اند نمى‏باشد.( 1477) این جبر را کسانى مى‏شناسند که خداوند در دل آنها بصیرت و بینایى قرار داده.( 1478) گذشته و آینده و غیب و شهود در جلو ایشان ظاهر و آشکار است.( 1479) جبر و اختیار آنها غیر از جبر و اختیارى است که سایرین مى‏گویند بلى قطره وقتى در صدف افتاد گوهر است نه قطره آب.

در ابیات گذشته مقرر گشت که تحول فکر از مرحله‏ى شک تا سر حد یقین و از تردد خاطر تا درجه‏ى عزم و تصمیم، فعل حق تعالى است، این مطلب بنحو قاطع، جبر را ثابت مى‏کند . مولانا مى‏گوید آن چه من گفتم جبر نیست و آثار معیت حق تعالى است او همواره تأکید می‏کند که سالک تا هنگامی‏که به راه است و به وصال حق نرسیده، جبر برای او گمراه کننده است. بسیاری از افراد کاهل و تنبل به جبر می‏چسبند، تا مسئولیت خود را ندیده بگیرند. از این‌گونه جبر، به جبر عامه و جبر نفس امارهْ خودکامه تعبیر می‏کند. سپس می‏گوید: عاشق از رنج راه عشق خشنود است، اما کسی که در تمام مسائل، لفظ جبر را بر زبان می‏آورد، در حقیقت رنج‌ها را با ناخشنودی می‏پذیرد. این‌گونه جبر را عشق نمی‏‏پذیرد و تحمل نمی‏‏کند. حبس کردن همه چیز در لفظ جبر، کار کسانی است که عاشق نیستند.

مولانا می گوید: آن‌چه می‏گویم اعتقاد به معیّت با حق است نه اعتقاد به جبر؛ مثل تابش ماه که راه را روشن می‏کند، نه این‌که مانند ابر تاریکی پدید آورد. اگر بگویید که این هم جبر است، باز جبر به مفهوم عوام نیست که به دنبال نفس اماره می‏روند و هر گناهی می‏کنند و می‏گویند: خدا خواسته است که من چنین و چنان کنم. به عبارت دیگر اگر فرض کنیم که جبر است این جبر بمعنى نادیدن خود است نه ترک عمل و طاعت به استناد تاثیر قدرت خدا که جبریان بدان متمسک مى‏شوند و بفرمان نفس اماره سر از بندگى و فرمانبردارى باز مى‏کشند، پیش تر گفتیم که اولین «جبر محمود» و دومین «جبر مذموم» نام دارد.

اما جبر در نظر مردانِ خدا ـ‌ که در دل آنها بصیرت و چشم باطن گشوده است ـ اسرار غیب را می‏دانند و آینده را می‏بینند. برای آنها ماضی و مستقبل مطرح نیست. علم آنها متصل به علم جاویدان الهی است و محدود به زمان و مکان نمی‏‏شود. مردان خدا هم ممکن است جبر و اختیار را مطرح کنند اما جبر و اختیار آنها در مقایسه با جبر و اختیار عوام، مثل مروارید در مقابل قطره آب است. در دلِ روشن آنها جبر و اختیار، مفهوم عالی الهی می‏یابد، همان‌طور‌که به اعتقاد قدما قطرهْ باران در درون صدف به مروارید تبدیل می‏شود.